ساز شناسی کمانچه
ساز کمانچه از سازهای زهی و کمانه ایی بوده و برای ساخت آن از چوب، پوست، استخوان و فلز استفاده می شود. این ساز معمولاً با چوب کهنه درخت گردو، افرا و توت ساخته شده و مانند ویولون با آرشه نواخته می شود. با توجه به ساز شناسی کمانچه، کمانچه از سازهای ایرانی و موسیقی ایران زمین بوده و جزء سازهای اصیل ایرانی محسوب می شود.
ساز کمانچه دارای شکم، دسته و سر بوده و علاوه بر آن در بخش انتهای ساز نیز پایه ایی قرار گرفته که این پایه به روی زانوی نوازنده یا زمین قرار د اده می شود. دایره زنگی در این مقاله ساز کمانچه و مشخصات آن را مورد بررسی قرار می دهد.
تاریخچه ساز کمانچه
با توجه با ساز شناسی کمانچه، این ساز علاوه بر ایران در کشورهای مجاور نیز طرفداران زیادی داشته و همچنین در مصر نیز مورد توجه نوازندگان زیادی بوده است. ساز کمانچه در دوران قاجار اهمیت زیادی داشته است تا حدی که در نقاشی های کاخ چهلستون، نوازندگان را در حال نواختن کمانچه نشان داده است. ساز کمانچه در نواحی مختلف ایران با نام های مختلف نواخته می شود.
به عنوان مثال در بعضی از مناطق کرمانشاه این ساز موکش نامیده می شود و همچنین در لرستان کمانچه به تال معروف است. ساز کمانچه وسعت صوتی خاصی داشته و علاوه بر این دارای حدود و امکانات وسیع صوتی است به همین دلیل این ساز از زمان های قدیم بیشتر از بقیه سازهای ایرانی مورد توجه بوده است.
اولین نشانه های تاریخی درباره ساز کمانچه در کتاب موسیقی الکبیر که یکی از کتاب های فارابی است مشاهده شده است و فارابی در این کتاب، کمانچه را با نام عربی آن رباب معرفی می کند.
شیوه نواختن ساز کمانچه
نوازنده برای نواختن ساز کمانچه باید در حالتی که نشسته است ساز را بر روی زمین یا زانوی خود قرار داده و با آرشه آن را بنوازد. نوازنده در هنگام نواختن این ساز باید ساز را به صورت قائم در دست چپ گرفته و سپس انگشتان همان دست را روی دسته بر روی سیم ها بلغزاند و آرشه را با دست راست به روی سیم ها بکشد.
از آن جایی که روی کاسه ساز کمانچه یک لایه پوست قرار گرفته و خرک روی این پوست قرار می گیرد، به خاطر تغییرات هوا، صدای ساز تغییر می کند. ولی با توجه به این که پوست کمانچه از تار کلفت تر است، رطوبت و حرارت تاثیر کمتری روی صدای این ساز دارد.
سازهای ویولون و کمانچه شباهت های زیادی به یکدیگر دارند و با توجه به سازشناسی کمانچه، زمانی که ویولون به ایران وارد شد، 4 سیم داشت و سازندگان کمانچه یک سیم دیگر به این ساز اضافه کردند و از آن جایی که طرز نواختن این دو ساز تا حد زیادی به هم شبیه است، نوازندگان کمانچه، ویولون را نیز تدریس می کردند.
ساختار و شکل ظاهری ساز کمانچه
کاسه ساز کمانچه کروی شکل و تو خالی بوده و معمولاً از جنس چوب توت تولید می شود. در سطح بالایی این ساز دهانه ایی باز وجود دارد که پوست روی آن کشیده می شود و خرک نیز روی آن قرار دارد. دسته ساز کمانچه شبیه به لوله ایی پر بوده که طول آن در حدود 25 و قطر آن 3 سانتی متر است و طراحی آن مخروطی شکل می باشد.
بخش بالایی این لوله تو خالی بوده و یک شکاف در قسمت جلو دارد. برای ساخت این ساز از قسمت نازک پوست حیواناتی از جمله آهو، بره و بز استفاده می شود. در این مقاله بخش های مختلف ساز کمانچه را مورد بررسی قرار می دهیم.
خرک
طبق ساز شناسی کمانچه، خرک کمانچه از چوب و در بعضی مواقع از استخوان تولید می شود. ارتفاع این خرک در حدود 2 وطول آن 4 سانتی متر است و به وسیله دو پایه کوچک به روی پوست قرار داده می شود.
معمولاً خرک کمی کج روی ساز نصب می شود و به این ترتیب طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را افزایش می دهد. روی خرک این ساز شیارهایی با عمق کم وجود دارد که فاصله بین سیم ها را نسبت به بقیه سیم ها به طور ثابت حفظ می کند.
سرپنجه و گوشی
بخش دیگر ساز کمانچه سر پنجه است که در ابتدای طول دسته ساز قرار می گیرد و مانند دسته ساز با چوب ساخته می شود. سطح رویی سر پنجه تو خالی بوده و چهار گوشی به صورت زوج و فرد در دو طرف خود دارد.
در بخش آخر سر پنجه زایده ایی به نام تاج وجود دارد که موجب می شود طول ساز افزایش پیدا کند. گوشی هایی که در دو طرف سر پنجه قرار دارند، برابر با تعداد سیم های ساز است و هر کدام از این سیم ها به صورت مجزا به یکی از این گوشی ها وصل می شود. این گوشی ها به گونه ایی طراحی شده اند که نوازنده با چرخاندن آنها به راحتی ساز را کوک کند.
شیطانک ، سیم گیر و پایه
این بخش از جنس چوب یا استخوان تولید می شود که بسیار باریک بوده و ارتفاع آن نیز خیلی کم است. شیطانک بین دسته و سرپنجه نصب می شود و سیم های ساز از روی شیارهای کم عمق آن عبور کرده و سپس به طرف گوشی ها می روند. سیم گیر نیز بخش دیگر کمانچه بوده و از چوب یا فلز ساخته می شود.
سیم گیر به بخش آخر بدنه کاسه متصل می شود و گره های یک قسمت از سیم ها به آن متصل است. پایه این ساز نیز لوله ایی متحرک و باریک است که طولی در حدود ده سانتی متر دارد.
وسعت صدا و کوک کردن ساز کمانچه
وسعت صدای این ساز نزدیک به سه اکتاو بوده و از آن جایی که دارای کوک های مختلفی است و علاوه بر این به خاطر نداشتن دستان بندی، همه فواصل موسیقی ملی مانند پرده، نیم پرده و ربع پرده در این ساز اجرا می شود. با گذاشتن انگشت روی اولین سیم این ساز، می توان در حدود یک اکتاو زیرتر از اصوات آن استفاده نمود.
با توجه به ساز شناسی کمانچه، می توان با توجه به اجرای مقام های مختلف، کوک سیم های این ساز را تغییر داد. برای نت نویسی ساز کمانچه، از کلید سل در خط دوم حامل استفاده می شود و معمولاً از سازهای مضرابی یک پرده بالاتر نت نویسی می شود.
جمع بندی
به طور کلی می توان گفت انواع مختلفی از ساز کمانچه در سایر کشورها و نواحی مختلف ایران وجود دارد که این سازها تفاوت هایی در ساخت و کوک دارند. در ساز کمانچه تا حد زیادی از سیم های واخوان استفاده می شود و نوازنده در هنگام نواختن این ساز می تواند ساز را به دور محور میله ایی پایه به سمت راست و چپ بخرخاند که این کار منجر به راحت تر شدن آرشه کشی می شود.
آرشه میله ایی چوبی با تراشی مخصوص به شکل منحنی است و به دو سر آن دسته ایی موی اسب وصل است آرشه در حدود 60 سانتی متر طول دارد و به منظور ایحاد صدای مناسب، در موهای به کار رفته، صمغی به نام کلیفون مورد استفاده قرار می گیرد.
برای انگشت گذاری در ساز کمانچه، انگشت سبابه در دست چپ به عنوان انگشت شماره یک در نظر گرفته می شود و به همان ترتیب تا انگشت کوچک دست چپ به عنوان شماره 4، علامت گذاری می شود. دایره زنگی در این مقاله علاقه مندان به کمانچه را تا حدی با ساز شناسی کمانچه آشنا کرد.
ََ
