دستگاه های موسیقی ایرانی

دستگاه های موسیقی ایرانی
به مجموعه ایی از چند نغمه که در گام، کوک و همچنین فواصل نت با یکدیگر هم آهنگی دارند، دستگاه موسیقی گفته می شود. موسیقی سنتی ایرانی، متشکل از هفت دستگاه است و به طور کلی دستگاه های موسیقی مجموعه ایی از گوشه ها هستند که بر مبنای منطق درونی کنار یکدیگر قرار می گیرند.

هر کدام از این دستگاه های موسیقی حال و هوای خاصی از جمله هیجانی، حماسی، غم یا شادی را به شنونده موسیقی القا می کنند. در این مقاله دایره زنگی علاقه مندان به موسیقی سنتی ایرانی را با انواع مختلف دستگاه های موسیقی ایرانی آشنا می کند.

تاریخچه دستگاه های موسیقی ایرانی

موسیقی سنتی ایرانی، که موسیقی دستگاهی نیز نامیده می شود، شامل دستگاه ها، آوازها وگوشه ها می باشد. دستگاه های موسیقی ایرانی که امروزه مورد توجه نوازندگان هستند، از دوران قاجار در موسیقی ایرانی رواج پیدا کردند.

در حقیقت علی اکبر خان فراهانی در زمان قاجار، گوشه های مختلف را به شکل هفت دستگاه و پنج آواز جمع آوری نمود و به این ترتیب موسیقی سنتی ایرانی ایجاد شد. این دستگاه های موسیقی به خاطر داشتن گوشه ها، موسیقی سنتی ایران را از تمام موسیقی ها متمایز می کند. این گوشه ها در فرم های مختلفی مانند درآمد، پیش درآمد، چهار مضراب، تصنیف، آواز و رنگ طبقه بندی می شوند.

دستگاه شور

دستگاه شور یکی از مهمترین دستگاه های موسیقی ایرانی و مادر تمام دستگاه ها محسوب می شود زیرا پنج آواز مهم از این دستگاه نشات می گیرد. در زبان عبری شور به معنای سرود و آواز بوده و این دستگاه از زمان ساسانیان به زبان فارسی وارد شده است.

دستگاه شور متشکل از سه بخش اجرایی بالا دسته( محدوده دانگ اول)، وسط دسته( محدوده دانگ دوم) و پایین دسته( محدوده دانگ سوم در ناحیه اکتاو) می باشد. دستگاه موسیقی شور قابل اجرا در کوک های متنوعی از جمله شور سل و لا و شور دو و ر می باشد. همچنین شور در سی و می نیز اجرا می شود. دستگاه شور شامل آوازهای مختلفی است و آواز بیان ترک یکی از این آوازها محسوب می شود.

این آواز بر روی درجه سوم یا نت سی بمل تاکید دارد و فرودها بیشتر بر نت سل یا سی بمل انجام می شود. تصنیف یاد ایام با صدای استاد شجریان از قطعات معروف این دستگاه است.

دستگاه ماهور

دستگاه ماهور از گسترده ترین دستگاه های موسیقی ایرانی بوده و در ردیف های گوناگون در حدود 50 گوشه را می گیرد. دستگاه ماهور با توجه به ملودی روانی که دارد، در بیشتر مواقع در جشن ها به صورت یک موسیقی شاد نواخته می شود.

این دستگاه گوشه های متنوعی دارد و با مقام های کاملاً متفاوت در سه بخش میانی، بم و زیر اجرا می شود. رایج ترین کوک های دستگاه ماهور، کوک های فا، دو و سی بمل هستند و ماهور فا در مقایسه با کوک های دیگر قدمت بیشتری دارد.

به طور کلی دستگاه ماهور در دانگ اول یک نیم پرده و یک دو پرده دارد. یکی از معروف ترین قطعه های دستگاه ماهور، آهنگ مرغ سحر با صدای زنده یاد استاد محمد رضا شجریان می باشد.

دستگاه نوا

دستگاه نوا کم تر در موسیقی سنتی اجرا می شود و در حقیقت می توان آن را مشتق از دستگاه شور دانست. ولی این دستگاه در نت شاهد و ایست و همچنین شخصیت مستقل آوازی، متفاوت با شور و مشتقات آن می باشد.

مقام نوا در موسیقی سنتی و قدیمی ایران، از دوازده مقام اصلی موسیقی، دارای مقام دوم است. مقام نوا در مقایسه با موسیقی کلاسیک غربی از نظر فواصل با گام مینور بسیار نزدیک است. به طور کلی دستگاه نوا از منظر فواصل و مایه گوش ها پیوندی آشکار با دستگاه شور دارد.

ارتباط بین این دو دستگاه در حدی است که علینقی وزیری و روح الله خالقی، نوا را یکی از متعلقات شور می دانند. آلبوم چهره به چهره ساخته محمد رضا لطفی و با آواز زنده یاد محمد رضا شجریان، از قطعات معروف و پرطرفدار دستگاه نوا هستند.

دستگاه همایون

این دستگاه موسیقی با توجه به نام خود، حالتی اشرافی و شاهانه دارد و بسیاری از لالایی ها و زمزمه های متداول نقاط مختلف ایران در این دستگاه اجرا می شود. از نغمه های این دستگاه همچنین برای موسیقی های مربوط به زورخانه نیز استفاده می شود.

بعضی از گوشه های ردیفی این دستگاه شامل درآمد اول، درآمد دوم، چهار مضراب، چکاوک، زنگ شتر، لیلی و مجنون، سوز و گداز و جامه داران می شوند. دستگاه همایون از نظر مرکب خوانی با دستگاه شور و دستگاه سه گاه ارتباط داشته و وسعت این دستگاه را افزایش می دهد. آلبوم بی قرار با آهنگسازی محمد جلیل عندلیبی و آواز شهرام ناظری از قطعات معروف این دستگاه است.

دستگاه چهارگاه

چهار گاه یکی از بهترین دستگاه ها برای ساخت قطعات و تصانیف حماسی و ملی-میهنی می باشد. این دستگاه می تواند حالت شوق وصف ناپذیری را در شنونده ایجاد کند. بعضی از زیباترین و مهم ترین مقامات ایرانی در این دستگاه اجرا شده است و در حقیقت دستگاه چهارگاه گامی خالص و کاملاً ایرانی می باشد.

گام دستگاه چهارگاه مانند دستگاه های شور و همایون پایین رونده و همچنین مثل گام اصفهان و ماهور بالا رونده است. در حقیقت می توان گفت این گام ترکیبی از گام همایون و سه گاه بوده و در صورتی که از نت دوم و ششم ماهور ربع پرده کم کنیم، به چهارگاه تبدیل می شود. از قطعه های معروف دستگاه چهارگاه می توان به آلبوم دستان اثر پرویز مشکاتیان با صدای استاد همایون شجریان اشاره کرد.

دستگاه سه گاه

دستگاه سه گاه بیشتر القا کننده احساس غم و اندوه است و اصلی ترین گوشه ها در این دستگاه درآمد، مویه، حصار، زابل، زنگ شتر، مغلوب و مخالف هستند. دستگاه سه گاه و چهار گاه گوشه هایی شبیه به یکدیگر دارند ولی این دو دستگاه از نظر فواصل نت و دانگ با یکدیگر متفاوت هستند.

زمانی که ملودی در آواز سه گاه تغییر کند و مد آن عوض شود، مخالف نامیده می شود. در حقیقت می توان گفت مخالف سه گاه نامی جدید است که ردیف نویسان برای مقام اصفهان قدیم انتخاب کرده اند. تصنیف زیبای رسوای زمانه ساخته همایون خرم یکی از قطعه های معروف دستگاه سخ گاه است.

دستگاه راست پنچ گاه

دستگاه راست پنج گاه برای مراحل عالی یادگیری موسیقی ایرانی تدوین شده بود تا نوازندگان بتوانند با استفاده از آن، رموز مرکب نوازی و مرکب خوانی را به خوبی یاد بگیرند. این دستگاه دارای دو گوشه درآمد راست و پنجگاه راست بوده و با دستگاه ماهور نسبت هایی دارد.

به عنوان مثال درآمد راست بر درآمد ماهور منطبق است و با توجه به متون موسیقیایی که از دوران قاجار به جا مانده است، دستگاه ماهور و پنج دستگاه از ابتدا دو دستگاه موسیقی مستقل بوده اند ولی به خاطر نبود نسخه های مکتوب از آوازهای این دو دستگاه، تشخیص نقاط مشترک این دو دستگاه ممکن نیست. آلبوم ساز نو آواز نو با صدای شهرام ناظری از قطعه های معروف این دستگاه می باشد.

جمع بندی

در این مقاله دایره زنگی دستگاه های مختلف موسیقی ایرانی و همچنین گوشه ها و آوازهای مختلف آن را مورد بررسی قرار داد. به طور کلی هر دستگاه موسیقی متشکل از تعدادی گوشه است که به ترتیب پشت سر هم قرار گرفته اند و هر کدام از این دستگاه ها دارای کوک مخصوص به خود می باشند.

در حقیقت می توان گفت گوشه های موجود در دستگاه های موسیقی ایرانی، ملودی های کوتاهی هستند که در سازهای ایرانی به گوش می رسند و مجموعه گوشه ها در کنار یکدیگر، بنیان و پایه یک دستگاه را ایجاد می کنند.