سازشناسی تنبور
تنبور یکی از سازهای باستانی و اصیل ایرانی بوده و از قدیمی ترین سازهای زهی زخمه ایی می باشد. با توجه به ساز شناسی تنبور، این ساز در بین سازهای سنتی ایران، دارای جایگاه عرفانی و سنتی ویژه ایی است.
ساز تنبور با استفاده از 4 انگشت دست راست و بدون به کار بردن مضراب مصنوعی نواخته می شود. برای ساخت کاسه و صفحه این ساز از چوب توت و برای ساخت دسته این ساز از چوب گردو استفاده می شود. در حقیقت می توان گفت تنبور قدیمی ترین سازی است که کاسه ایی گلابی شکل و دسته ایی بلند دارد.
تنبور از سه تار بزرگ تر است و دارای 13 تا 14 پرده و همچنین 2 الی 3 سیم است. این ساز از سازهای عرفانی و حماسی بوده و قطعات حماسی را با این ساز می نوازند. در این مقاله دایره زنگی ساز تنبور و همچنین انواع مختلف این ساز را مورد بررسی قرار می دهد.
تاریخچه ساز تنبور
با توجه به تحقیقاتی که در مورد ساز شناسی تنبور انجام شده است، تنبور دارای قدمتی 6000 ساله است و اوج شکوه و عظمت این ساز در قرن پنجم هجری بوده است. زمان ساخت این ساز به طور دقیق مشخص نیست ولی با این وجود با توجه به مستندات تاریخی، می توان زمان ساخت این ساز را به قرن ها پیش از ظهور اسلام نسبت داد.
استفاده از واژه تنبور در متون پهلوی و فارسی میانه، نشان دهنده این است که تنبور در زمان ساسانی و اشکانی در ایران نواخته می شده است. مجسمه های سنگی موجود در موزه ها و همچنین آثار باستانی که در شوش و تپه های بنی یونس به جای مانده است، نشان می دهد که قدمت این ساز 1500 الی 2000 سال قبل از میلاد است.
سازشناسی تنبور
انواع تنبور از نظر ظاهر طبق ساز شناسی تنبور
تنبور از لحاظ شکل ظاهری دارای دو مدل است. تنبور کاسه ایی یکی از انواع تنبور است و کاسه ایی یک تکه دارد. ساخت این تنبور نسبتاً سخت است و تنبورهای قدیمی همه از نوع کاسه ایی هستند. نوع دیگر تنبور، تنبور چمنی است و کاسه این تنبور از تکه های چوب ساخته شده است.
تنبور چمنی تنبور ترکه ایی نیز نامیده می شود و مهمترین مزیت آن نسبت به تنبور کاسه ایی این است که ساخت و تعمیر آن از تنبور کاسه ایی راحت تر است. تنبور از بخش های مختلفی مانند کاسه، صفحه، دسته، خرک دسته، سیم گیر، گلو و کوشی تشکیل شده است.
طرز نواختن تنبور
بر اساس ساز شناسی تنبور، برای نواختن تنبور از هر 5 انگشت استفاده می شود. به این ترتیب که هر کدام از انگشت های دست چپ روی یک خانه قرار می گیرند. 4 انگشت روی نیم پرده، انگشت شست بین انگشت نشان و انگشت بزرگ تر قرار داده می شود و از انگشت شست برای برای نواختن سیم بم استفاده می شود.
مهم ترین نکته در تنبور نوازی، نواختن ماهرانه و دقیق آرایه های صوتی است. یکی از از عوامل اصلی برای نواختن تنبور، ضرب زدن قوی به این ساز با 4 انگشت می باشد. با وجود این که تک نوازی یکی از بهترین جلوه های هنری برای نواختن تنبور است، نواختن سازهایی از جمله کمانچه، دف و تنبک نیز در سنت موسیقیایی شهرهای کردستان و کرمانشاه رواج دارد.
سازشناسی تنبور
مقامات تنبور
مقام های تنبور به سه دسته اصلی حقانی یا کلام، مقام های مجلسی یا باستانی و مقام های مجازی طبقه بندی می شوند. مقام های تنبور مخصوص به خود تنبور هستند و منظور از مقام نشانه ساختاری مقامی است که می تواند شکل های مختلف و آهنگ های ثابتی را بنوازد. در این مقاله انواع مقام های تنبور را با توجه به ساز شناسی تنبور مورد بررسی قرار می دهیم.
مقام حقانی یا کلام
مهم ترین بخش از موسیقی تنبور، به سرودهای دینی اهل حق یا مقام های حقانی موسوم است و این سرودها فقط با نواختن تنبور قابل اجرا است. مقام حقانی در مقایسه با سایر مقام ها حالت روحانی و تقدس بیشتری دارد. هر کدام از این کلام ها دارای متن معینی هستند که از گفته ها و سروده های بزرگان حق است و این مقامات به وسیله سر کلام و گروه کلام خوان اجرا می شوند.
متون این کلام ها معمولاً حجایی و منظوم بوده و سروده های مذهبی آیینی آن برگرفته از کتاب های دینی است. بعضی از این مقام ها وزن فراخ و کندی داشته و علاوه بر این سربند ثابتی دارند. به این ترتیب یک بیت شعر که مخصوص آن مقام است، به شکل ترجیع بند و بعد از هر بیت شعر به وسیله سر کلام خوانده شده و سپس توسط گروه کلام خوان همراه با کف زن تکرار می شود.
سازشناسی تنبور
مقام مجلسی یا باستانی
این مقام ها معمولاً وزن آزادی دارند ولی بعضی مواقع در ابتدا، انتها یا وسط برخی از آنها، موسیقی 5 ضربی، 10 ضربی، 2 ضربی یا 7 ضربی می شود. گاه تنبور نوازان این مقامات را غیر یاری یا غیر کلامی می نامند. تنبور یکی از مهم ترین سازها برای اجرا کردن این مقام ها است.
قسمتی از این مقام ها با سازهایی مانند سرنا، دوزله، دهل، شمشال و نرمه نای اجرا می شوند. از آن جایی که در این مقامات، شکل های آوازی هور و مور موجود است، این مقام ها، مقام های هور نیز نامیده می شوند و به خاطر قدیمی بودن نغمه ها، به آن مقام باستانی یا اسطوره ایی می گویند. این مقام نسبت به مقام کلامی تقدس کمتری دارد و می توان آنها را در مجالس عرفانی اجرا نمود.
مقام مجازی
با توجه به ساز شناسی تنبور، این مقام ها به طور عمده از مقام ها سرنا محسوب می شوند. این مقام به وسیله تنبک، شمشال، کمانچه و سازهایی که در مناطق مختلف کردستان رواج دارد، نواخته می شوند.
به طور کلی می توان گفت آهنگ های رقص، ترانه ها و همچنین تعداد زیادی از موسیقی های کردی مربوط به این مقام است. مقام های مجازی از مقام های دیگر جدید تر بوده و ویژگی های هنری بسیار بالایی دارد. این مقام ها تنوع شگفت انگیزی دارند و در حقیقت بزرگ ترین بخش موسیقی کرمانشاه و کردستان را تشکیل می دهند.
سازشناسی تنبور
جمع بندی
ساز شناسی تنبور، کوک های تنبور را به دو بخش کوک طرز و کوک برز قسمت می کند. بیشتر مقام های مجلسی با کوک طرز نواخته می شوند و نسبت میان وترها در کوک پنجم نزولی است. کلمه برز به معنی بلند است و استاد ولی حسینی نام برز را برای این کوک انتخاب کرده است.
کوک برز بیشتر در مقام های حقانی استفاده می شود. مشخصات ظاهری ساز تنبوراز جمله بلندی این ساز در همه سازها یکی نیست وبلندی این ساز معمولاً بین 84 تا 95 سانتی متر است. برای ساخت کاسه تنبور معمولاً از چوب توت استفاده می شود و انتخاب نوع توت نیز از اهمیت و حساسیت بالایی برخوردار است.
در صورتی که درخت توت از مناطق کوهپایه ایی انتخاب شود بهتر است زیرا آب کمتری خورده و در نتیجه زنگ صدای بهتری خواهد داشت در صورتی که چوب درختانی که متعلق به مناطق مرطوب است، صدای مطلوبی ندارد.
افرادی که به یادگیری ساز عرفانی و اصیل تنبور علاقه مند هستند، می توانند از طریق ساز شناسی تنبور به طور کامل با این ساز و اجزای مختلف آن آشنا شوند. دایره زنگی در این مقاله اطلاعات مفیدی در مورد ساز تنبور در اختیار علاقه مندان به این ساز می گذارد.
